آسیب و سلامت خانواده

سلامت جامعه در گرو سلامت خانواده است یعنی آسیب و سلامت خانواده به اجتماع منتقل میگردد.  اصولاً هر نوع اخلاق و تعهد اجتماعي ابتدا در خانواده شکل مي­گيرد و سپس به صورت ارزش­هاي مثبت و منفي به جامعه منتقل مي­شود. خانواده پس از شکل­ گیری، به شدت از ساختارهای اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی جامعه اثرپذیر است. تسری آسیب­ و سلامت­ از طریق نهاد خانواده امری کاملا پذیرفته شده است. یعنی فضای احساسی یا «ماوا» خانواده سرچشمه­  آسیب­ها و یا سلامت­ روحی و جسمی جامعه می­باشد.

آسیب­هایی مانند: آزار جنسی، اخراج از خانه، ازدواج­ اجباری، طلاق، بالارفتن سن ازدواج، آزار بدنی، خشونت علیه؛ کودکان، زنان و سالمندان، اختلافات زناشویی، کشمکش­ ها و جدال­های مستمر، بی بند و باری، روابط ناسالم دختر و پسر، روابط نامشروع بین زنان و مردان، ناسازگاری­ها در روابط زناشویی، فرار از خانه و… تنها در نهاد خانواده به فرزندان و دیگر اعضا وارد می­شود.

خانواده آسیب­دیده، جامعه را نیز در معرض آسیب قرار می­دهد. یعنی علاوه بر این­که خود با مشکل مواجه می­شود، جامعه نیز از وضعیت پدید آمده برای این خانواده­ ها متضرر شده و زمینه­ی توسعه آسیب­های اجتماعی از محیط خانه به اجتماع فراهم می­گردد. یکی از مشکلات خانواده­ های آسیب­دیده؛ ناکارآمدی و تطبیق­ ناپذیری آن­ها است. به­ طوری که این نوع خانواده ­ها به­ خوبی وظایف خود را به ­لحاظ اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و تربیتی ایفا نمی­کنند.

سه دسته عوامل آسیب­زا که بر یکدیگر اثر ­می­گذارند خانواده را تهدید می­کنند:

اول: ضعف اعضای خانواده در مهارت­ها و انحراف در نگرش­ها.

دوم: انحراف در ساختارهای مدیریتی، حقوقی و اخلاقی خانواده.

مثال: رواج ساختار اقتدار عرضی یا دمکراسی در خانواده.

سوم: انحراف در دیگر نظام­های اجتماعی اثرگذار بر خانواده.

الف) رسانه ­های جمعی به ­عنوان یکی از اجزای نظام فرهنگی و آموزشی کشور، امروزه رقیب کارکرد تربیتی خانواده و یکی از بزرگ­ترین منابع اطلاع ­رسانی و آموزشی به شمار می­روند. متأسفانه خواسته یا ناخواسته رسانه­ ها افزون بر رواج آموزه­ های فمینیستی، الگوهای ناسالمی از ساختار خانواده را ارائه می­دهند.

ب) نظام آموزشی برخلاف رویکرد دینی، تفاوت­های جنسیتی را در برنامه ­های آموزش نادیده می­گیرد، و در عمده موارد کارایی خود را به ­عنوان متولی آموزش و پرورش فکری و تربیتی جامعه به ویژه نوجوانان از دست داده است.

ج) نظام اقتصادی، در بحث سیاست­ گذاری و برنامه­ ریزی و قانون­ حمایت چندانی از خانواده به­ عمل نمی­آورد. درخانواده متعادل اسلامی، اشتغال زنان در برابر وظایف اصلی آن­ها به­ عنوان مادر و همسر و محور عاطفی خانواده، نقشی فرعی به­ شمار می­رود و نظام اقتصادی باید متناسب با شرایط زنان فرصت­های شغلی ویژه فراهم کند.

به ­دلیل اهمیت موضوع و کمرنگ شدن کارکردهای نهاد خانواده در شرایط معاصر کنونی و بررسی آن، به­ آسیب­زایی نهاد خانواده منجر می­شود، یکی از مسائل دیگری که به­ نوعی با تضعیف یا تقویت عملکرد خانواده مربوط است؛ مجموعه­ ای از هنجارهای غیراجتماعی است که بین اعضای خانواده و با همکاری و تعاون میان آن­ها به ­وجود می­آید. اعتماد، هم­بستگی، پای­بندی به تعهدات و همیاری، جزء شاخص­های عمده­ سرمایه اجتماعی محسوب می­شود. نتیجه این­که سرمایه اجتماعی به­ نحوی متناظر با نظم اجتماعی است. افزایش آن، تقویت نظم و کاهش آن انحرافات، مُعضلات، و ناهنجاری­ های اجتماعی را به دنبال دارد.

چنان­چه سرمایه اجتماعی به­ معنی وجود هنجارهای رفتاری و تشریک مساعی باشد، کج رفتاری­ اجتماعی نیز نشانه­ فقدان سرمایه اجتماعی است. تاریخ زندگی بشر تغییر و تحول در نظام هنجار­های اجتماعی است، که با صنعتی شدن جوامع شدت گرفته و در پاره­ای موارد زمینه­ زوال برخی نهادها و سازمان­ های اجتماعی (چون نهاد خانواده) را فراهم ساخته است.

افزایش طلاق، خانواده­ تک والد، ازدواج سپید، کودکان نامشروع (کودکان زنان ازدواج نکرده) همه نشانه­ های محکم چنین زوالی هستند که مانند موجی سهمگین در همه­ جوامع بشری کمر به نابودی نهاد خانواده و سرمایه­ اجتماعی مرتبط با آن بسته است. در این میان برای نجات جامعه باید راه­ حل­ و راه­کارهایی مناسب بهبود عملکرد خانواده ارایه داد. گرچه سرمایه­ اجتماعی، یک رهیافت مثبت است، اما مطالعات نشان می­دهد که سرمایه­ های اجتماعی فاسد یا کاذب، به­ شکلی غیرمستقیم نهاد خانواده را به ­سوی آسیب­ های اجتماعی می­کشانند.

سرمایه­ اجتماعی در بین گروه­ های ضدهنجار، آنارشیست و… نیز وجود دارد ولی از نوع درون گروهی و منفی است. اگر سرمایه­ اجتماعی فاسد در جامعه یا نهاد خانواده زیاد شود میزان تسری­ پذیری آسیب­ های اجتماعی و جرم و جنایت، خودکشی و… در جامعه یا خانواده زیادتر خواهد بود و آسیب­های مختلف اجتماعی به­ خصوص خشونت، نهاد خانواده­ را تهدید می­کند.

خانواده اولین نهاد اجتماعی است که برخی از پژوهشگران پیدایش آن را هم­زمان با ظهور مالکیت فردی می­دانند. در جامعه ایران نیز از دیرباز نهاد خانواده اولین و مهم­ترین بستر اجتماعی شدن فرد و فراگیری آموزه ­ها، ارزش­ها و هنجارهای اجتماعی بوده و هست. این ساختار همواره دارای کارکردهای بسیاری بوده که منجر به قوام و دوام اجتماعی در ایران نیز گردیده، و به خانواده وجه­ای «مقدس» داده است.

خانواده رسالت تداوم نسل­ها را بر عهده داشته که کیفیت و کمیت نسل فردا را رقم می­زند و در تربیت فرزندان سالم جایگاه مهمی دارد. به ­رغم اهمیت حیاتی خانواده در سلامت جسم و روان انسان­، چارچوب خانواده جدید در معرض تهدیدها و آسیب ­های بسیاری است. بسیاری از خانواده­ ها به ­طور نسبی در معرض آسیب قرار دارند، ازاین­رو نهاد خانواده باید هوشیارانه و دقیق عمل کند تا با بن­ بست و انحرافات ناشی از آسیب­ های اجتماعی مواجه نشود.