تحلیل رفتار متقابل

تحلیل رفتار متقابل

رفتار متقابل

نظريه تحليل رفتار متقابل با ارائه يك الگوي سه بخشي تحت عنوان حالات دروني عرضه مي­شود. همين الگوي شخصيتي به ما كمك مي­كند تا دريابيم افراد مختلف چه برخورد و رفتاری از خود بروز می­دهند و چگونه شخصيت­شان را در قالب رفتارهاشان آشكار مي­سازند. در حقیقت یک رفتار متقابل واحد اصلی رفتار است. من چیزی می­گویم یا کاری می­کنم و در مقابل شما هم جوابی داده یا عکس ­العملی انجام  می­دهید.

اين نظريه مفاهيمي هم براي رشد كودك ارائه مي­د­هد. به طوركلي تحليل رفتار متقابل در هر زمينه‌­اي كه نياز به درك متقابل افراد، روابط و ارتباطات باشد کاربرد دارد.

پايه و اساس نظريه تحليل رفتار متقابل مبتني بر چند نظريه كليدي مي­باشد كه سبب برتری اين نظريه از ساير ديدگا‌ه ­هاي روان­شناسي است. اصول اين نظريه بر شناخت از احساسات و تفكرات پايه ­ريزي شده است و همين­طور از تكنيك­هاي رفتاري نيز بهره‌هاي فراواني گرفته است.

حالات خود

شخصیت انسان از سه حالت «خودآگاه» تشکیل شده است، رفتارهای پیچیده بین انسان‌ها را قابل فهم کرد. هر حالت «خودآگاه» یک مجموعه­‌ کامل از احساسات و افکار و رفتارهایی است که ما با استفاده از آن‌ها واکنش نشان می‌دهیم. سه وضعیت والد و بالغ و کودک و فعل و انفعال بین آن­ها پایهٔ نظریهٔ تحلیل رفتار متقابل را تشکیل می‌دهند. این مفهوم‌ها به خیلی از زمینه‌های مشاوره روان درمانی و تحصیل راه پیدا کرده‌اند.

والد

قسمتی از رفتار، افکار و احساسات انسان است که به دلیل تقلید ناخودآگاه از کارهایی که پدر و مادر انجام می‌دادند و یا برداشت ما از رفتار آن­ها است. والد از دو قسمت والد سرزنشگر (مثبت و منفی) و والد حمایتگر مهربان (مثبت و منفی) تشکیل شده است.

مجموعه‌­ای از باید و نبایدها ، پندها، دستورات اخلاقی، قوانین اجتماعی، رفتار خانوادگی و مسایلی از این دست که با برداشت از نگرش­ها و رفتار در ناخودآگاه فرد ذخیره شده است. هر چیزی که انسان در دوران کودکی از والدین می­بیند و یا می‌شنود را به­صورت قوانین زندگی ثبت می­کند و هرگاه به راه­کاری نیاز دارد به آن­ها رجوع می­نماید .

صرف‌نظر از خوبی یا بدی این قوانین و احکام، به‌عنوان حقایق محض و تخطی­ناپذیر در ذهن ثبت شده­اند. زیرا از مرکز اهمیت جهان، سرچشمه­ی ایمنی خانواده و از سوی آدم بزرگ­ها گرفته شده است.

هر رفتار والد نهی کنند و دستور دهنده است

کسانی که شخصیت والد قویی دارند به کودک درونی خودشان و دیگران آزار می­رسانند و کمترین نیازهای کودک درون­شان را ارضا نمی­کنند. طرز شناسایی والد با اوامر و دستورها و جملات شرطی  شده­ای است که به دیگران می­دهد.

مردان و زنانی که والد قدرتمندی دارند و همیشه در حال نهی رفتار و افکار دیگران هستند، خسته کننده ­ترین آدم­ها می­باشند و اکثر کودکان از دست آن­ها فراری­اند، بجز کودکانی که والدپذیری قوی دارند (زورگویی را می­پذیرند – پنجره اول: خودکم­ بینی – حقارت).

والد از مظاهر قدرت كپي شده و ضبط‌هاي ويدئويي رفتار و گفتار پدر و مادر نسخه­ برداری می­کند. والد سلطه­ گر، محدودكننده و قانون­گذار است البته در عين حال مهرورز و تسلي ­بخش می­باشد. والد گنجينه سنت­ ها و براي بقاي تمدن حياتي است و در موقعيت­ هاي مبهم و ناشناخته كه بالغ اطلاعات كافي در اختيار ندارد، والد بهترين مبنا براي تصميم‌گيري است.

والد به ۲ دسته تقسيم مي شود:

والد حمایتگر: با علاقه از دیگران حمايت مي­كند. قدرتمند و كارآمد است، به همین دليل به او احترام مي­گذارند. مانند پدربزرگی صميمي، اما محكم و جدي.

والد سرزنشگر: همان­گونه که پیداست انگشت بر نقاط ضعف و ایرادات افراد می­گذارد. اطرافیان از عملكردش دچار ترس و واهمه می­شوند. باعث مي­شود تا ديگران حس بدی نسبت خود پیدا كنند. او محترمانه حكم نمي­كند چون قدرت نظارت یا ریاست بر ديگران را دارد بر آن­ها امر و نهي مي­كند.

رویکردها

بهترین راه مهار والد توجه مناسب به کودک درون است تا نیازهای خویش را ارضا کند­. دستوراتی که از والد درونی صادر می شود را بابد مورد بررسی و تحلیل قرار دهیم. افراد خلاف کار و جانی­ های بالفطره، والد ضعیفی دارند و یا اصلا والد ندارند. ما به هیچ روی نباید در صدد نابودی این بخش از شخصیت وجود خود باشیم، چون در آن صورت کودک بد درون طغیان خواهد کرد و دیگر عاملی برای سرکوب او وجود نخواهد داشت­. شناخت هر یک از شخصیت فرضی درونی در جهت به دست آوردن مهارت مدیرت به موقه و استفاده به جا از آن­هاست.

بالغ

قسمتی از رفتار که در مکان و زمان معنی می­یابد. مثلاً رعایت قوانین حین رانندگی؛ یعنی شرایط زمان و مکان را دریافت کرده و بر اساس آن تصمیم به رانندگی صحیح گرفته‌ایم. درحقیقت افکار و احساسات انسانی و پاسخ منطقی به اتفاقات حال حاضر است. تقویت بالغ یکی از اهداف تحلیل رفتار متقابل است.

بالغ به تدريج رشد مي­كند

بالغ اصولا اطلاعات را براي پيش­بيني­ ها و تصميم گيري­ها گردآوري و پردازش مي­كند. بالغ یعنی عقل و منطق و بهترين ارزياب واقعيات است و هنگامی کامل می­شود که فرد سال­ها با دنياي اطراف و اجتماع در تعادل و تعامل باشد.

بالغ تمامی اطلاعات را پردازش، احتمالات را بررسی و تصمیم­ گیری می­کند. اهل قضاوت نیست و حقایق را می­بیند و نقش میانجی بین کودک و والد شخصیت انسان را برعهده دارد. چون تحت­ تاثير عواطف قرار ندارد مي­تواند درخواست­ هاي والد و كودك را واقع­ بينانه ارزيابي كند. بالغ با واقعيت موجود تطبيق و هماهنگي دارد که براي بقا لازم است. از حدود ده ماهگی کودک قادر به ارزیابی است.

انتخاب و تصمیم­ گیری بالغ می­تواند تفاوت میان آن چه به او یاد داده شده و آن چه را خودش احساس کرده تشخیص دهد.

بالغ متعادل­ کننده­‌ رفتارهای کودک و والد است. بالغ همان­طور که از نامش پیدا است، تابع احساسات نمی­شود و هرکاری را با فکر و انجام می­دهد و به دیگران دستور نمی­دهد­. شخصیت بالغ سرد و خالی از هرگونه لذت کودکانه است، برای همین باید شخصیت کودک خوب و بالغ را درون هر انسانی به کرسی نشاند تا هم خوب فکر کرده هم کارهایش را خوب انجام دهد و هم از کودک درونش لذت ببرد.

ناگفته نماند منهدم کردن کودک به اندازه­‌ نابود شدن هرکدام از دیگر شخصیت­ ها فاجعه­ آفرین است، کسی که کودک آزرده و یا بدون کودک باشد (­به خصوص والد قوی­) دیگر از چیزی لذت نمی­برد و زندگی برایش یک افسردگی طولانی مدت است­.

تضادهای درونی انسان مستقیما با «حالات من» سر و کار دارد، و بالغ در اغلب موقعیت­ های تنش­زا  می­تواند مهار شخصیت را در دست بگیرد.

برای قدرت بخشیدن به بالغ باید درست فکر کرد

کودک

قسمتی از رفتار، افکار و احساسات انسان که تکرار و بازنواخت دوران کودکی است. مثلاً کسی که نتیجه خوبی در کارهایش می‌گیرد با یک لبخند درخشان پاسخ می‌دهد. کودک به بخش‌های مختلفی مثل: طبیعی، منزوی، تربیت شده و پرخاشگر تقسیم می‌شود.

شخصیت­ آلوده

انسان­ها هر سه جنبه­‌ شخصیت (والد- بالغ- کودک) را در وجود خود، با شدت و ضعف دارند. ولی محتویات هر یک (والد- بالغ- کودک)، یعنی تجارب کسب شده دوران کودکی، و ترتیب و تاثیر آن­ها (تقدم و تاخر حالات) در افراد مختلف متفاوت است.

اگر این سه جنبه در هرکسی به ­طور مجزا باشد، یا فرد بر اثر تمرین و آموزش مهارت جدا نگه داشتن آن­ها را کسب کرده باشد، اوضاع طبیعی و روبراه است، در غیر این صورت با مشکلی به ­نام آلودگی و طرد، یعنی تداخل حالات شخصیتی باهم (والد + بالغ = تعصب) یا (کودک + بالغ = توهم) مواجه خواهیم بود. تعصب و توهم، هر دو ماحصل آلودگی بالغ با یکی از حالات دیگر است.

تعصب

«تعصب در اوائل طفولیت ایجاد می شود و توسعه پیدا می‌کند. در دورانی که درهای هرنوع پرس و جوی طفل به‌دست پدر و مادر حمایت کننده بسته است. انسان کوچک از ترس توبیخ پدر و مادر جرات باز کردن این در را ندارد»

حتما باچنین افرادی برخورد کرده­اید و می­دانید منطقی صحبت کردن با آن­ها چه­ کار مشکل یا بیهوده ­ای است. با دلیل و برهان بیشتر افراد متقاعد می­شوند، اما در بالغ این افراد تکه­ ای از والد مثل یک تخته سنگ چسبیده، و در برابر هر عقیده یا نظر مخالفی می­خواهد به هر قیمتی که شده حرف خودش را به کرسی بنشاند.

جدا از بی منطق بودن این افراد، در حقیقت پافشاری بر عقاید نوعی سنگر حفاظتی و حریم امنیتی برای ایشان فراهم می­کند، و ریشه­‌ آن به ­دوران کودکی باز می­گردد.

«برای بچه امن ­تر است که حرف پدر دزدش را قبول کند تا دیده و شنیده چشم و گوش خود را. از اینرو ما با منطق نمی‌توانیم تعصب را از بالغ به ­خاطر تعصبی که آن‌جاست خارج کنیم. تنها راه خارج کردن تعصب این است که او خودش کشف کند؛ دیگر برایش خطرناک نیست که با پدر و مادرش اختلاف نظر داشته باشد و بفهمد که او امروز می­تواند اطلاعات ذهن خود را توسط بالغ تصحیح کند» (وضعیت­ آخر – اریک ­برن- ترجمه­ ‌ اسماعیل فصیح- ص۱۲۱).

رفتارهای متقابل (تراکنش)
تراکنش‌ها (رفتارهای متقابل) به کنش‌های انسانی گفته می‌شوند که در پی آن­ها از طرف مقابل انتظار پاسخ می‌رود. مثل: سلام کردن، یا جلو بردن دست.

ادامه بحث در کلاس